Το που και πότε παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η ελιά στον πλανήτη μας , αποτελεί ένα προκλητικό ερώτημα για επιστήμονες και απλούς ανθρώπους και δεν έχει απαντηθεί ακόμα με ακρίβεια μέχρι σήμερα .
Από τα μέχρι σήμερα παλαιοντολογικά τεκμηριωμένα στοιχεία παρουσίας της ελιάς που έχουμε στα χέρια μας , δείχνουν ότι προηγήθηκε του ανθρώπου .
Αυτό αποδεικνύεται από τα απανθρακωμένα φύλλα ελιάς της κατηγορίας Olea Noti , που βρέθηκαν σε ανθρακοφόρα στρώματα της Κύμης Ευβοίας (23εκατ.χρόνια ) πριν από σήμερα .
Επίσης και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης (Γαλλία , Ιταλία) , καθώς και στην Καλντέρα της Σαντορίνης , εξευρέθηκαν απολιθώματα της Ελιάς .
-Η εξάπλωση της ελαιοκαλλιέργειας στη Μεσόγειο
Η εκμετάλλευση της Ελιάς από τον άνθρωπο με διάφορες χρήσεις του ξύλου των κλαδιών , των καρπών και λαδιού της φαίνεται ότι άρχισε από τη Νεολιθική εποχή , σε διάφορες περιοχές της Μεσογείου .
Μάλιστα η πρώτη τεκμηριωμένη απόδειξη αξιοποίησης της ελιάς από τον άνθρωπο είναι η ανίχνευση ελαιολάδου στο
Σπήλαιο Γερανίου στο Ρέθυμνο της Κρήτης
Ωστόσο οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για εκμετάλλευση της ελιάς από τον άνθρωπο , εντοπίζονται σε πινακίδες με σφηνοειδή γραφή το 2200 π.χ στη περιοχή Έμπλα της Συρίας και σε πινακίδες της Γραμμικής γραφής Α (1750π.χ) της Κρήτης
Οι Φοίνικες θεωρούνται εκείνοι που μετέφεραν την ελαιοκαλλιέργεια από τον 16ο αιώνα π.χ , στη Κρήτη και Κύπρο και στη κυρίως Ελλάδα , αργότερα δε στη βόρεια Αφρική και τη νότια Ισπανία .
Οι Έλληνες από τον 8ο αιώνα π.χ μετέφεραν την ελαιοκαλλιέργεια στην Κάτω Ιταλία και Νότια Γαλλία και σε όλη τη Μεσόγειο
Οι Αιγύπτιοι διέδωσαν τη καλλιέργεια της ελιάς σε διάφορες χώρες της Β.Αφρικής , κατά τις κατακτήσεις τους τη περίοδο 1550-1070 π.χ
-Τα ίχνη λαδιού και τα γραπτά στην Μινωική Κρήτη
Τα πρώτα ίχνη πραγματικού ελαιολάδου , αλλά και οι πρώτες γραπτές αναφορές και εικαστικές δημιουργίες για την ελιά και το λάδι στον κόσμο , εντοπίζονται στη Μινωική Κρήτη
– Ελιές και λάδι στη ζωή και διατροφή των Μινωικών
Το δένδρο της ελιάς και τα προϊόντα του είχαν κυρίαρχο ρόλο στη καθημερινή ζωή και διατροφή των Μινωικών
Το ελαιόλαδο είχε παρά πολλές χρήσεις .
– Το χρησιμοποιούσαν σαν άρωμα
-Για επαλείψεις του σώματος , σαν ιερό μύρο στις θρησκευτικές τελετές
– Σαν μέσο θεραπείας
– Σαν λιπαντικό για τα εργαλεία
– Σαν φωτιστική ύλη
-Στην μαγεία και τον καλλωπισμό των νεκρών
Τα ξύλα από το κλάδεμα των ελιών , αλλά και κουκούτσια των καρπών , χρησιμοποιούνταν ως καύσιμος ύλη
Οι καρποί της ελιάς χρησιμοποιούνταν για διατροφή , αλλά και ως προσφορές σε θεότητες .
Το παραγόμενο ελαιόλαδο φυλασσόταν σε μεγάλα πήλινα πιθάρια
– Η Ελιά ως κυρίαρχο θέμα στις τέχνες της Μινωικής Κρήτης
Η Ελιά κυριαρχεί στις πρώτες στο κόσμο εικαστικές δημιουργίες που βρέθηκαν στη Μινωική Κρήτη .
Αποτελεί το προσφιλές θέμα σε τοιχογραφίες , αλλά και αγγειογραφίες και αμφορείς .
Περίφημη είναι η διασωζόμενη τοιχογραφία <<χορός στο ιερό άλσος >> στην οποία απεικονίζεται χορός ή τελετουργία από γυναίκες , μέσα σε άλσος από ελιές , έξω από το ανάκτορο
Από τα παραπάνω και από άλλες παραστάσεις αποδεικνύεται, ότι τον 16ο αιώνα π.χ υπήρχαν στη Κνωσό ελαιώνες με αιωνόβια ελαιόδεντρα
Η ελιά φαίνεται να κυριαρχεί και στις διακοσμητικές παραστάσεις των αγγειογραφιών
-Η ελιά , το λάδι και το ξύλο της στα Ομηρικά χρόνια
Τα δύο γνωστά έπη του Ομήρου , την Ιλιάδα και την Οδύσσεια που περιγράφουν την εποχή του Τρωικού Πολέμου (1150 και 1250 π.χ), αναφέρουν συνολικά 38 περιπτώσεις για την ελιά και το λάδι .
Συγκεκριμένα 8 στην Ιλιάδα και 30 στην Οδύσσεια
Η Ελιά περιγράφεται με άφθονα κοσμητικά επίθετα όπως ανθοφορούσα , αειθαλής , μακρόφυλλη .
Το λάδι αναφέρεται ως ευώδες (αρωματικό) και << ροδόεν >>(άρωμα τριαντάφυλλου) και χρησιμοποιείται για περιποίηση του σώματος , για φροντίδα των νεκρών , ακόμη και για το γυάλισμα των υφασμάτων .
Το ξύλο χρησιμοποιείτο για στειλιάρι τσεκουριού , για ρόπαλο κ.λ.π
-Η αποθέωση της Ελιάς στην Αρχαία Αθήνα
Μετά την Ομηρική εποχή οι δρόμοι της ελιάς οδηγούν στην Aττική , όπου κατά την Κλασσική περίοδο το δέντρο της ελιάς αποθεώνεται και αποκτά ιερότητα και πανανθρώπινο χαρακτήρα .
Συμβολίζει τη σοφία , την ειρήνη , την ευμάρεια , ταπεινοφροσύνη , ενώ το λάδι της θεωρείται πολύτιμο αγαθό για ανθρώπους και θεούς .
Σύμφωνα με τη μυθολογία που αποτελούσε το προφορικό μέσο ενημέρωσης της εποχής , οι αξίες της ελιάς θεοποιούνται και αποκτούν πανανθρώπινες διαστάσεις .
Συγκεκριμένα η θεά Αθηνά προσέφερε σαν δώρο στους ανθρώπους μια ελιά , για το όνομα της πόλης των Αθηνών , ενώ ο Ποσειδώνας μια πηγή με αλμυρό νερό
Οι Θεοί έκριναν την ελιά σαν πολυτιμότερο δώρο για τους ανθρώπους και έτσι η Αθηνά ανακηρύχτηκε νικητής και έδωσε το όνομα της στην πόλη που ονομάστηκε Αθήνα
Η Ελιά της θεάς Αθηνάς που θεωρήθηκε σαν ιερή , πιστευόταν ότι ήταν η πρώτη ήμερη ελιά στον κόσμο .Κατά τους θρύλους από αυτήν δημιουργήθηκαν οι δώδεκα ιερές ελιές της Ακαδημίας που ονομάστηκαν Μορίες , επειδή πιστευόταν ότι γεννήθηκαν από μέρη(μόρια) της αρχέγονης ελιάς της Ακρόπολης
Αργότερα όλες οι γέρικες ελιές της Αττικής ονομάστηκαν Μορίες και είχαν προστάτη τον Μόριο Δία
-Οι Ρωμαίοι διαδίδουν την ελαιοκαλλιέργεια στην Μεσόγειο
Μετά την Αθήνα όπως επιβεβαιώνουν διάφορες πηγές , οι αξίες της ελιάς και του λαδιού ταξιδεύουν και απλώνονται στη Μεσόγειο .
Συγκεκριμένα ενώ η καλλιέργεια της ελιάς ήταν γνωστή στη Μεσόγειο , πρίν τον 6ο π.χ αιώνα , άρχισε να αναπτύσσεται σημαντικά κατά τη περίοδο της Ρωμαιοκρατίας από τον 1ο π.χ έως τον 3ο μ.χ αιώνα
Την περίοδο αυτή οι Ρωμαίοι προώθησαν την εξάπλωση της καλλιέργειας της ελιάς, στις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο , χρησιμοποιώντας την σαν ειρηνικό όπλο για τη κατάκτηση τους . Οι ίδιοι ασχολήθηκαν με τη ανάπτυξη των μεθόδων εξαγωγής του λαδιού από τους καρπούς και το διαχωρισμό από τα φυτικά υγρά .
Οι Ρωμαίοι άρχισαν να κατατάσσουν το ελαιόλαδο σε διάφορες ποιοτικές κατηγορίες στις οποίες έδιδαν και ονόματα
<< Πικρό λάδι >> παραγόταν από άγουρες ελιές νωρίς το Σεπτέμβριο
<< Πράσινο λάδι>> παραγόταν από ελιές σχετικά ώριμες το Δεκέμβριο
<< Κοινό λάδι>> παραγόταν από ελιές πολύ ώριμες
-Τα έπαθλα (Κότινος) -Στεφάνια των Ολυμπιονικών
Τα στεφάνια των Ολυμπιονικών , κατά τον Παυσανία γίνονταν με κλαδιά από αγριελιά που βρισκόταν δίπλα στον οπισθόδομο του ναού του Διός στην Ολυμπία και ονομαζόταν <<Ελαία Καλιστέφανος>>. Την ελιά αυτή πιστευόταν ότι έφερε από την χώρα των Υπερβορείων και φύτεψε εκεί ο ημίθεος Ηρακλής .
Τα κλαδιά για τα στεφάνια των Ολυμπιονικών , κατά την παράδοση , έκοβε με χρυσό μαχαίρι ένα παιδί αμφιθαλές που
ζούσαν δηλαδή και οι δύο γονείς του. Στη συνέχεια με αυτά πλέκονταν τα στεφάνια , τα οποία τοποθετούνταν αρχικά πάνω σε επίχαλκο τρίποδα και αργότερα από τον 5ο αιώνα π.χ και μετά πάνω σε χρυσελεφάντινη Τράπεζα διακοσμημένη με ποικίλες παραστάσεις
Όμως αρκετά διαδεδομένη κατά την αρχαιότητα ήταν και η χρήση του λαδιού στον αθλητισμό .
Κατά τον Παυσανία οι αθλητές μετέφεραν το λάδι μέσα σε μικρά δοχεία που ονομαζόταν αρύβαλοι και άλειφαν με αυτό το σώμα τους για να προστατεύονται από τον ήλιο και τον ιδρώτα τους , αλλά και ειδικά οι παλαιστές για να γλιστρούν από τις λαβές των αντιπάλων .
Κατά τους Παναθηναϊκούς αγώνες , που οργανώνονταν στα πλαίσια της μεγάλης γιορτής των <<Παναθήναιων>> που διεξάγονταν κάθε τέσσερα(4) χρόνια προς τιμή της Αθηνάς , ήταν αγώνες στους οποίους τα έπαθλα των νικητών ήταν αμφορείς γεμάτοι με λάδι .
Σημ. Οι αμφορείς αυτοί ήταν πήλινα δοχεία , σε διάφορα μεγέθη που έφεραν εξωτερικά διακόσμηση με τη θεά Αθηνά Πρόμαχο , στη μία πλευρά και σκηνή από το αγώνισμα για το οποίο προοριζόταν στην άλλη .
Το λάδι που περιεχόταν στους αμφορείς , όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης , συλλεγόταν από τις Μορίες ελιές δηλαδή τις ελιές της Αθηνάς που οι αρχαίοι πίστευαν πως προήλθαν από την ιερή ελιά της Ακρόπολης που δώρισε η θεά , κατά τη
διαμάχη της με τον Ποσειδώνα για το όνομα της πόλης των Αθηνών
Στο αγώνισμα του δρόμου ο πρώτος νικητής έπαιρνε 70 αμφορείς , ενώ στο αγώνισμα της αρματοδρομίας ο πρώτος έπαιρνε 140 και στα αγωνίσματα της πάλης και της πυγμής τα έπαθλα ήταν μικρότερα κα έφθαναν μέχρι 50 αμφορείς για το πρώτο νικητή
-Τα Μνημειακά Ελαιόδεντρα της Αρχαίας Ελλάδος
Μνημειακά Ελαιόδεντρα είναι τα ελαιόδεντρα που έχουν ηλικία χιλιετιών και είναι δημιουργήματα της φύσης .
-Η Ελιά της Αθηνάς είναι το διασημότερο στο κόσμο ελαιόδεντρο και βρίσκεται στην Ακρόπολη
-Η Ελιά του Πλάτωνα κάτω από τη σκιά της οποίας πιστεύεται ότι δίδασκε ο μεγάλος Φιλόσοφος ,αποτελεί μια άλλη ιστορική Ελιά που υπήρχε μέχρι το 1976 στην Ιερά Οδό των Αθηνών .Καταστράφηκε από διερχόμενο λεωφορείο
– Η Ελιά του Πεισίστρατου είναι από τα ελαιόδεντρα που φυτεύτηκαν στην Αττική με εντολή του Τύραννου Πεισίστρατου τον 6ο π.χ αιώνα και σώζεται ακόμα και σήμερα στη πλατεία των Αγίων Αναργύρων Αττικής και έχει ανακηρυχτεί ως <<Μνημείο της Φύσης>>
Βέβαια Μνημειακά Ελαιόδεντρα υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος , όπως στη Καλαμάτα , αλλά και σε άλλες
χώρες όπως στην Ιταλία ,Ισπανία ,Κύπρο ,Πορτογαλία ,Αργεντινή κ.α
-Μνημειακά Ελαιόδεντρα στη Κρήτη
Στη Κρήτη κατόπιν ερευνών και αξιολογήσεων από ειδική Επιστημονική Επιτροπή , κατέληξαν στα παρακάτω μνημειακά ελαιόδεντρα .
- Η<< ελιά των Βουβών>> Χανίων
- Η<< ελιά Καβουσίου>> Ιεράπετρας
- Η<< ελιά Αγ. Γεωργίου>> στην Κάνδανο
- Η<< Υψωμένη Ελιά>> στο Βατόλακο Χανίων
- Η<< ελιά Αμαρίου>> στο Ρέθυμνο
–Ελιά και λάδι στις αρχαίες Θρησκείες
Η ελιά ένα δέντρο με τόση ιστορική , διατροφική και βιολογική σημασία , δεν θα μπορούσε να μην είναι παρόν σε όλες τις θρησκείες των λαών της Μεσογείου .
Στα Μινωικά χρόνια βρίσκουμε τους καρπούς της ελιάς να χρησιμοποιούνται όχι μόνο στη διατροφή , αλλά και σαν προσφορά στις χθόνιες θεότητες ,κατά τις διάφορες λατρευτικές τελετές των Μινωικών .
Αυτό αποδεικνύεται από τους ολόκληρους καρπούς ελιάς , χρονολογημένους το 1450 π.χ , που βρέθηκαν σε ένα πηγάδι στο Ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου
Κατά τη Βίβλο κλαδί ελιάς κρατούσε το περιστέρι όταν επέστρεψε στη Κιβωτό του Νώε μετά το κατακλυσμό , δείχνοντας ότι άρχισε να υπάρχει ζωή στη γη και ότι ο Θεός συμφιλιώθηκε με τους ανθρώπους
Στη Καινή Διαθήκη στο Όρος των Ελαιών ο Ιησούς προσευχήθηκε κάτω από ένα δέντρο ελιάς , πριν τη σταύρωση του
Το ελαιόλαδο αναφέρεται σε πολλές θεραπευτικές χρήσεις , όπως στη παραβολή του καλού Σαμαρείτη , όπου μαλακώνει και θεραπεύει τις πληγές του πεσμένου στο έδαφος τραυματία
–Ελιά και λάδι στη σύγχρονη θρησκευτική ζωή
Στο Χριστιανισμό το ελαιόλαδο αποτελεί βασικό στοιχείο και στα τρία μυστήρια , στη βάπτιση , στο Χρίσμα(μετά τη βάπτιση) και στο Ευχέλαιο
-Συγκομιδή του καρπού παλαιότερα και σήμερα
Ο τρόπος συγκομιδής του ελαιοκάρπου, η εποχή της ελαιοκαλλιέργειας , σχετίζονται με τη ποιότητα του ελαιολάδου.
Παλαιότερα η συγκομιδή γινότανε χειρονακτικά , ενώ σήμερα μηχανικά .Η ταχύτητα συγκομιδής παίζει μεγάλο ρόλο επίσης στη ποιότητα του ελαιολάδου. Όσο πιο γρήγορα συλλέγεται και εκθλίβεται ο ελαιόκαρπος , τόσο καλύτερη ποιότητα ελαιολάδου έχουμε .
Η ποικιλία του ελαιοκάρπου επίσης παίζει ρόλο στη ποιότητα του ελαιολάδου . Επίσης οι εδαφικές συνθήκες συμμετέχουν στη ποιότητα του
Οι ποικιλίες της ελιάς διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες
Στις ελαιοποιήσιμες που καλλιεργούνται για την παραγωγή λαδιού και στις βρώσιμες που καλλιεργούνται κυρίως για τη παραγωγή καρπών για κατανάλωση στη διατροφή του ανθρώπου .
Στις ελαιοποιήσιμες ποικιλίες υπάγονται η Κορωνέικη και η Μαστοειδής
Στις βρώσιμες είναι η Καλαμών , η Άμφισσας και η Χαλκιδικής Στην Ιταλία και Ισπανία έχουμε άλλες ποικιλίες με διαφορετικές ονομασίες
Στη ποιότητα του ελαιολάδου παίζει μεγάλο ρόλο και η ετήσια φροντίδα του ελαιοδέντρου π.χ η καλλιέργεια του εδάφους που έχει σκοπό να απαλλάξει έγκαιρα τα ελαιόδεντρα από τα ζιζάνια(χόρτα),ο σωστός ψεκασμός με κατάλληλα φυτοφάρμακα για προστασία από το Δάκο που καταστρέφει το καρπό , την άρδευση , το κλάδεμα και τη λίπανση κατά τη διάρκεια του χειμώνα
Ποιοτική κατάταξη του ελαιολάδου
1.Παρθένο ελαιόλαδο είναι τα λάδια που λαμβάνονται αποκλειστικά με μηχανικές μεθόδους και περιλαμβάνουν τις εξής κατηγορίες
-Εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο οξύτητα χαμηλότερη από 0,8%
–Παρθένο ελαιόλαδο οξύτητα χαμηλότερη από 2%
-Ελαιόλαδο λαμπάντε οξύτητα μεγαλύτερη από 2%
2.Εξευγενισμένα ελαιόλαδα είναι υποβαθμισμένα παρθένα που καταστεί βρώσιμα με χημικές διεργασίες (ραφινάρισμα)
3.Ελαιόλαδα αποτελούμενα από εξευγενισμένα και παρθένα ελαιόλαδα
– Η Ιστορία και οι μελέτες για τη Κρητική διατροφή
Οι περιγραφόμενες από τους πατέρες της Ιατρικής Γαληνό , Ιπποκράτη και Διοσκουρίδη , ευεργετικές επιδράσεις τουελαιολάδου στην υγεία του ανθρώπου , επιβεβαιώθηκαν από τις νεώτερες έρευνες και μελέτες .
Οι διαχρονικές μελέτες για τη <<Κρητική Διατροφή>> αποτέλεσαν τη βάση για τη<< Μεσογειακή Διατροφή>>
Οι μελέτες επιστημόνων απέδειξαν , ότι η υγεία των Κρητικών οφείλεται στη μοναδική χρήση του ελαιολάδου σε όλα τα φαγητά του .
Συγκεκριμένα ο διάσημος Καθηγητής Αμερικανός Καρδιολόγος από τη Μινεσότα Ancel Keys , στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 , απέδειξε σε επτά χώρες σε πλήθος 11.500 ανθρώπων , ότι οι Κρητικοί είχαν την καλύτερη καρδιολογική υγεία
– Βιολογική σημασία του ελαιολάδου
Μετά από πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες , έχει διαπιστωθεί ότι οι ευεργετικές επιδράσεις του παρθένου ελαιολάδου στην υγεία του ανθρώπου , οφείλονται στη μεγάλη περιεκτικότητα του σε μονοακόρεστο ελαικό οξύ , βιταμίνη C, καροτένιο , προβιταμίνες A και E και αντιοξειδωτικές ουσίες , όπως οι πολυφαινόλες .
Επίσης η μεγάλη μεγάλη σημασία του παρθένου ελαιολάδου , οφείλεται στα χρήσιμα μεταλλικά στοιχεία και ιχνοστοιχεία.
-Προστασία από καρδιαγγειακές παθήσεις .
Η διατροφή εμπλουτισμένη με παρθένο ελαιόλαδο έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά ότι μειώνει το κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων , εγκεφαλικά , εμφράγματα του μυοκαρδίου , γιατί μειώνει την LDL(κακή) χοληστερίνη , ενώ αυξάνει την HDL(καλή) χοληστερίνη .
-Μείωση των κινδύνων από καρκίνους .
Επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει , ότι η διατροφή με ελαιόλαδο μειώνει το κίνδυνο για ένα αριθμό καρκίνων , όπως του μαστού , του παγκρέατος , του στομάχου ,του λάρυγγα , της ουροδόχου κύστης και του προστάτη
-Ευεργετικές επιδράσεις σε άλλες παθήσεις
Το ελαιόλαδο έχει θετικό ρόλο στον έλεγχο του διαβήτη , βελτιώνει τις λειτουργίες του πεπτικού συστήματος , υποβοηθά τη γονιμότητα , προάγει την υγεία των παιδιών , συμβάλλει στην ισορροπία της ψυχολογίας του ανθρώπου ,
τη σωστή γήρανση του και τις εκφυλιστικές νόσους (Alzheimer, Parkinson)
Το Ελαιόλαδο ως βάση διατροφής στη καθημερινή μας ζωή
Οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο στη καθημερινή τους διατροφή τουλάχιστον από το 1800π.χ
Στη καθημερινή μας Κρητική διατροφή , επίσης χρησιμοποιούμε παρθένο ελαιόλαδο όπως στις σαλάτες ,τα γιαχνί ,τα τσιγαριαστά , τα ψητά ψάρια , τηγανιτά , λαδερά
ΠΡΟΣΟΧΗ Θα πρέπει να προσέχουμε το ελαιόλαδο και πολύ περισσότερο τα διάφορα σπορέλαια , να μη χρησιμοποιούνται πολλές φορές στο τηγάνισμα , γιατί κατά τη υπερθέρμανση των παράγονται καρκινογόνες ενώσεις (διοξίνες) Συγκεκριμένα τα μεν σπορέλαια μέχρι το πολύ δύο(2) φορές , το δε ελαιόλαδο μέχρι το πολύ τρις(3) φορές .
-Μεσογειακή σημασία της ελιάς και του ελαιολάδου
Κατά τη σημερινή εποχή η καλλιέργεια της ελιάς έχει επεκταθεί και στις πέντε(5) Ηπείρους . ‘Όμως παρά την επέκταση της , λόγω της ποιότητας του Μεσογειακού ελαιολάδου , η παγκόσμια κατανάλωση του ελαιολάδου(70%) είναι δική της υπόθεση
Η Ελλάδα είναι Τρίτη στη παραγωγή ελαιολάδου (284χ.τ)παγκοσμίως .Πρώτη η Ισπανία (1,3εκ.τ) και Δεύτερη η Ιταλία(395χ.τ)
Επίσης είναι Τέταρτη στη κατανάλωση
-Προοπτικές και το μέλλον της Ελαιοκομίας
Το ελαιόλαδο λόγω της μεγάλης βιολογικής σημασίας του , η κατανάλωση του αυξάνεται παγκοσμίως
Έτσι δραστηριοποιούνται πολλοί στο συγκεκριμένο κλάδο , παραγωγοί , επιχειρήσεις και έμποροι
Πηγή: rethemnosnews.gr
